2022 Nobel Ödülleri; Hangisi, Kime, Ne Sebeple Verildi?
2022 Nobel Ödülleri açıklandı. Peki ödüller kimlere ve hangi nedenlerle verildi? Sırasıyla anlatalım.
2022 Nobel Fizyoloji veya Tıp Ödülü
Nobel Fizyoloji veya Tıp Ödülü’nün kazananları 3 Ekim’de İsveç’in Stockholm kentindeki Karolinska Enstitüsü’nde açıklandı. 2022 Nobel Fizyoloji veya Tıp Ödülü, tamamen yeni bir bilimsel disiplin olarak kabul edilen ‘paleogenomik’ in kurucusu olarak kabul edilen ve resmi açıklamaya göre “soyu tükenmiş homininlerin genomları ve insan evrimine ilişkin keşifleri nedeniyle” İsveçli bilim insanı Svante Pääbo’ya verildi.
Nobel Komitesi’nin yaptığı açıklamada Svante Pääbo’nun paleogenomik disiplininin kurucusu olduğu ve onun keşiflerinin yaşayan bütün insanlarla soyu tükenmiş homininler (insansılar) arasındaki genetik farklılıkları ayırt ederek bizi eşsiz bir şekilde insan kılan şeyi keşfetmek için bir temel oluşturduğu belirtildi.
Paleogenomik, soyu tükenmiş türlerin genomik bilgisinin yeniden oluşturulması ve analizi üzerine dayanan bir bilim dalıdır. Antik DNA’nın (ancient DNA-aDNA) müze kalıntıları, buz küpleri, arkeolojik ve paleontolojik sahalardan elde edilebilmesi ve yeni nesil dizilim teknolojileri bu alanın gelişebilmesini sağladı. Artık günümüzde genetik değişiklikleri, antik nüfus göçlerini ve aralarındaki ilişkileri, soyu tükenmiş bitki, hayvan ve insansı (homo) türlerinin evrimsel tarihini ve coğrafi bölgeler arasındaki dış görünümsel özellik farklılıklarını tanımlamak mümkün. Bilim insanları aynı zamanda paleogenomik bilimini günümüz dünyası insanıyla antik atalarını karşılaştırmak için de kullanıyorlar.
Halen Max Planck Enstitüsü’nde Evrimsel Antropoloji Bölümü Direktörlüğünü sürdürmekte olan Pääbo, yaklaşık 40 bin yıllık bir parmak kemiği parçasından o dönem yaşamış insan türü olan Neanderthallerin DNA dizilimini ortaya çıkarmış ve daha önce bilinmeyen ve “Denisovanlar” olarak adlandırılan hominin türünü keşfetmiş ve soyu tükenmiş bu homininlerle Homo Sapiens arasında gen transferi olduğunu da ortaya koymuştu.
Pääbo’nun babası Sune Bergström da 1982’de “prostaglandinler” ile ilgili keşfi nedeniyle Nobel Fizyoloji veya Tıp Ödülü’nü kazanmıştı.
2022 Nobel Fizik Ödülü
Nobel Fizik Ödülü 4 Ekim’de açıklandı. Ödülün bu yılki sahipleri Paris Saclay Üniversitesi ve Ecole Politeknik Okulu’ndan Alain Aspect, Kolombiya Üniversitesi ve J. F. Clauser& Assoc’tan John Clauser ve Viyana Üniversitesi’nden Anton Zeilinger oldu. Komitenin resmi açıklamasına göre ödül “dolaşık fotonlarla yapılan deneyler, Bell eşitsizliklerinin ihlal edildiğinin ortaya konması ve kuantum bilgi bilimine öncülük eden çalışmaları” nedeniyle bu üç isme verildi.
Kuantum mekaniğinin öngörüsüne göre dolaşık kuantum durumundaki iki parçacık birbirinden ne kadar uzakta olurlarsa olsunlar, tek bir birimmiş gibi hareket ederler, bu parçacıklardan biriyle ilgili bir ölçüm yapıldığında diğeri de o durumu alır. Bu parçacıklar arasındaki benzerlik yani korelasyon durumuyla ilgili olarak 1960’larda John Stewart Bell kendi adıyla anılan matematiksel eşitsizliği geliştirmişti. Bu eşitsizliğe göre belli bir ölçüm anında başlangıçta sonucu etkileyebilecek gizli değişkenler varsa ölçüm sonucundaki korelasyon belli bir değeri geçemiyordu. John Clauser; Bell’in düşünceleri üzerine çalışarak bir deney geliştirdi, bu deneyin boşluklarını Alain Aspect kapatarak sonuçları doğruladı. Bu sonuçlar Bell’in eşitsizliklerini yanlışlıyor ve dolaşık parçacıkların kuantum mekaniğinin öngördüğü şekilde hareket ettiğini gösteriyordu. Anton Zellinger ise daha da geliştirilmiş ve uzun bir deneyler dizisi ile bu kuantum durumlarını kullanmayı başardı ve bu yolla diğer başka şeylerin yanı sıra örneğin, kuantum ışınlanma denen kuantum dolaşıklık gösteren iki parçacıktan birinin hareketinin diğerine de aktarılmasını sağlayan fenomeni de ispatlamış oldu.
Nobel komitesi bu deneysel araçların geliştirilmesinin kuantum teknolojisinde yeni bir çağ açmakta olduğunu, kuantum durumlarını yönetebilmek ve manipüle edebilmenin beklenmedik potansiyele sahip araçlara ulaşılabilmesini sağlayabileceğini ve bireysel parçacık sistemlerinin bu özelliklerinden yararlanılarak kuantum bilgisayarlar inşa etmek, kuantum ağlar ve güvenli kuantum iletişim sistemleri kurmak gibi yenilikler için araştırma-geliştirme çalışmalarının yoğun şekilde devam etmekte olduğunu belirtti.
2022 Nobel Kimya Ödülü
Nobel Kimya Ödülü 5 Ekim’de açıklandı. Ödül klik kimya ve biyoortogonal kimyanın geliştirilmesi nedeniyle Amerika ve Danimarka’dan bilim insanları Carolyn R. Bertozzi, Morten Meldal ve K. Barry Sharpless’e verildi. Bu kimya alanları esasen doğa veya insan vücudu gibi biyolojik ortamlardaki ‘biyomoleküller’in geliştirilmesi ve kullanılmasına yönelik. ‘
Biyoortogonal kimya’ terimi canlı sistemler içinde gerçekleşmekle birlikte sistemin yerel biyokimyasal süreçleriyle etkileşmeksizin ilerleyen herhangi bir kimyasal reaksiyonu ifade ediyor. Bu terim ilk olarak 2003 yılında Carolyn R. Bertozzi tarafından kullanıldı. Klik kimya ve biyoortogonal kimya ilaç geliştirme ve radyoterapi, nükleer tıp görüntülemeleri gibi alanlarda, çok aşamalı sentezlerde her bir aşamayı daha hızlı, etkili ve öngörülebilir hale getirerek yeni keşifleri hızlandırıyor.
2022 Nobel Edebiyat Ödülü
Nobel Edebiyat Ödülü 6 Ekim’de açıklandı. Ödülün bu yılki sahibi Fransız yazar Annie Ernaux oldu. Ernaux’nun ödüle “kişisel belleğin köklerini, yabancılaşmalarını ve toplumsal kısıtlılıklarını ortaya çıkarma cesareti ve tarafsız duyarlılık ve keskinliği için” layık görüldüğü ifade edildi.
Ernaux’nun, yazılarında cinsiyet, dil ve sınıf eşitsizliklerinin damgasını vurduğu bir yaşamı farklı açılardan ve tutarlılıkla incelediği, yazarlığa giden yolununsa uzun ve zorlu olduğu belirtildi.
Yazmanın politik bir eylem olduğunu ve toplumsal eşitsizliği insanlara fark ettirdiğini söyleyen Ernaux; bu amaçla “hayal gücünün ve kurgunun perdelerini yırtmak için” dili ve yazını kendi deyimiyle bir “bıçak” olarak kullandı.
“İlk kollektif otobiyografi” olarak anılan Les annees (The Years) Ernaux’nun en ünlü ve iddialı eseridir.
2022 Nobel Ekonomik Bilimler Ödülü
Nobel Ekonomik Bilimler Ödülü ise 10 Ekim’de açıklandı. Ödül ABD’li ekonomistler Ben S. Bernanke, Douglas W. Diamond ve Philip H. Dybvig’e komite açıklamasına göre “bankalar ve finansal krizlerle ilgili araştırmaları” nedeniyle verildi ve bu üç ekonomistin çalışmalarının “bankaların ekonomideki, özellikle de mali krizlerdeki rolüyle ilgili anlayışı belirgin şekilde geliştirdiği, bankaların çökmesini önlemenin neden hayati öneme sahip olduğunun anlaşılmasını sağladığı” belirtildi.
Yazan: Alev Özlem ÖZDEMİR
Bir yanıt bırakın