Coriolis Etkisi Nedir?
Çok bilindik bir şehir efsanesi vardır: Kuzey yarım küredeyseniz lavabonuzda veya küvetinizdeki su saat yönünün tersine, güneydeyseniz de saat yönünde dönerek girdap oluşturur. Doğaya baktığımızda özellikle “siklon” olarak adlandırılan hava sistemlerinin gerçekten bu şekilde hareket ettiği görülüyor. Peki, bu bir efsane mi yoksa gerçek mi?
Barış Manço’nun bir programında suyun nasıl bir girdap alacağını göstermek için güney yarım küre, kuzey yarım küre ve ekvatorda bir deney yapılmış, güney ve kuzeyde birbirine zıt yönde bir girdap oluşurken ekvatorda su düz bir şekilde akıp gitmişti. Programda buna yol açan etkinin “Coriolis Etkisi” olduğu söyleniyordu. Maalesef ki bu biraz el çabukluğu, biraz ilüzyondan başka bir şey değil. Normal şartlarda bu etkiyi klozetlerde veya lavobolarda gözlemleyemeyiz. Hele ki ki tam ekvatordayken biraz kuzeye veya biraz güneye giderek gözlemlemek gerçek dışıdır. Yalnızca çok kontrollü bir şekilde gerçekleştirilen ve diğer tüm fiziksel etkilerin elendiği koşullar altında, büyük havuzlarda söz konusu etki gözlenebilir.
Coriolis Etkisi Nedir ve Doğada Bunun Bir Örneği Var mı?
Arkadaşınızla parktasınız döner bir tablada karşılıklı oturuyorken tablayı döndürmeye başladınız ve elinizdeki topu birbirinize fırlatıyorsunuz. Neler olur? Newton hareket kanunlarının eylemsiz referans sisteminde geçerli olduğunu biliyoruz. Bu da şu demek; tablanın dışındaki üçüncü bir kişi topun düz bir şekilde ilerlediğini görecek ancak çocuk tablada oturduğu ve tabla döndüğü için top çocuğa ulaşamayacak, çocuğun gerisine bir yere düşecektir. Peki tabladaki -yani hareketli referans sistemindeki- kişiler için aynı şeyi söylemek mümkün mü? İşte buradaki olayı Newton’un hareket kanunları ile açıklayamıyoruz çünkü tabladaki kişi topun sapmaya uğradığını düz bir şekilde ilerlemediğini söyleyecektir. İşte bunun nedeni coriolis etkisidir. Topun diğer çocuğa ulaşması için, topu atan çocuğun, top karşısındaki çocuğa ulaştığında çocuğun nerede olacağını hesaplayıp topu ona göre fırlatması gerekir.
Coriolis etkisi sıklıkla bir kuvvet gibi algılanır. Ne var ki böyle bir kuvvet yoktur ve bu durum tamamen gözlemcinin yönünün sürekli olarak değişmesinden kaynaklanır. Daha geniş bir pencereden bakarsak, aslında hepimiz yaklaşık 24 saatte bir tur dönen, dev bir döner tablanın üzerindeyiz. Dünya’ya uzaydan, Kuzey Kutbu üzerine denk gelen sabit bir noktadan bakabilseydik yerin saat yönünün tersinde döndüğünü görürdük. Güney Kutbu üzerinden bakabilseydik, bunun tersini yani yerin saat yönünde döndüğünü görürdük. Tıpkı döner tablada olduğu gibi, Dünya üzerinde de dönmenin etkisiyle benzer durumlarla karşılaşırız. Yeryüzünde sabit duran cisimler ise bundan etkilenmez çünkü sürtünme sayesinde Dünya’yla birlikte hareket ederler. Ancak uçaklar ve roketler gibi uzun mesafeler kat eden araçlar, büyük hava ve okyanus hareketleri bundan etkilenir.
Dünya’nın dönüşünden kaynaklanan Coriolis etkisi ekvatora yaklaşıldıkça zayıflar, ekvatorda sıfıra düşer. Ekvatordan biraz kuzeye veya biraz güneye gidersek de çok çok zayıf bir kuvvetle karşılaşırız. Bu kuvvet de lavabodaki suyu döndürmeye yetmez. Özetlemek gerekirse; Coriolis kuvveti matematiksel denklemlerde faydalı olsa da, gerçekte hiçbir fiziksel kuvvet söz konusu değildir. Bunun yerine, havadaki bir nesneden farklı bir hızda hareket eden sadece zemindir.
Yazan: Yaren YAKUT
Kaynak**
Kaynak***
Bir yanıt bırakın