Nobel Kazandıran Gen Düzenleme tekniği CRISPR

Nobel Kazandıran Gen Düzenleme tekniği CRISPR

İnsanlığın Dönüm Noktasını mı Yoksa Felaketi mi Olacak?

7 Ekim 2020’de İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi tarafından verilen  2020 Nobel Kimya Ödülü‘nü, Almanya Berlin Max Planck Patojen Bilimi Bölümü’nden Emmanuelle Charpentier ve ABD Kaliforniya Üniversitesi’nden Jennifer A. Doudna, yeni bir “Genom düzenleme yönteminin geliştirilmesi için” yaptıkları çalışmalarla aldılar. Bu yeni genetik mühendisliği tekniğinin adı CRISPR-Cas9’dur. Peki CRISPR-Cas9 tekniği insanlık için ne kadar yararlı olacak?

1.Giriş

İnsan ve diğer organizmaların genlerini değiştirme konusunda önemli bir potansiyeli olan CRISPR-Cas9 teknolojisi ile kalıtsal hastalıkları tedavi etmek de, genomu hastalıklardan arınmış kusursuz insanlar yaratmak da, canlıların genetiği üzerinde değişiklik yaparak ekosistemi yeniden şekillendirmek de mümkün. Peki bu teknoloji sayesinde genetiği değiştirilmiş çocukların doğmasının neden olacağı toplumsal riskler, yaratacağı etik sorunlar nelelerdir? CRISPR-Cas9 teknolojisi yasaklanmalı mı, ertelenmeli mi, düzenlenmeli mi yoksa serbest mi bırakılmalıdır?

Uzun yıllar boyunca bilim insanları, genom düzenleme yoluyla DNA’yı manipüle etmek için hücresel onarım mekanizmalarını kullanmanın yollarını aradılar. Günümüzde genom düzenleme teknolojileri, deney hayvanları üzerinde yapılan çalışmalarla, insan hastalık modellerinin oluşturulmasında ve temel gen fonksiyonlarının anlaşılmasında kullanılmaktadır. Ayrıca belirli kanserler, genetik bozukluklar ve AIDS gibi tedavi edilmeyen hastalıkların gelecekteki tedavisi için büyük terapötik potansiyele sahiptirler.¹ Son yıllarda CRISPR-Cas9 teknolojisi, gen düzenleme için en çok tercih edilen yöntem haline gelmiştir. Bu teknoloji, kendinden önceki teknolojilere kıyasla yüksek hassasiyet, kolay kullanım ve nispeten düşük maliyet gibi avantajlara sahiptir.² Bununla birlikte, bu teknolojilerin gıda güvenliği ve klinik uygulamalar üzerindeki potansiyel etkisi nedeniyle çeşitli biyoetik sorunlar ortaya çıkmıştır.³

2.CRISPR-Cas9 Nedir?

Dünya üzerindeki en küçük tek hücreli canlıdan en büyük canlıya kadar yaşayan her organizma, genleri ile tanımlanır.Genlerimizdeki DNA, hücrelerimizin kullanma klavuzu gibidir ve adenin,timin guanin, sitozinin kusursuz bir sırayla bağlanmasıyla oluşur.Bu sıralamalar, hücrelere nasıl davranacaklarını söyler ve kişisel özelliklerimizin temellerini oluşturur.Ancak gen düzenleme araçlarındaki son gelişmeler ile bilim insanları, organizmaların temel genetik özelliklerini değiştirebilmektedirler. Kuraklığa dayanıklı bitkiler veya kararmayan elmalar bu çalışmaların en basit örneklerindendir. Genom düzenleme teknolojileri sayesinde salgınların yayılması önlenebilir ve genetik hastalıklar için tedavi geliştirilebilir. Bu yeni bilim akımının çıkmasına yardımcı olan CRISPR-Cas9 görece hızlı, kolay ve ucuz bir gen düzenleme yöntemidir.Peki bu mucize nereden gelmiştir? Nasıl çalışır ve neler yapabilir?

Bakteriyel bağışıklık sisteminde uzun süredir yer alan CRISPR aslında doğal bir süreçtir.⁴ Bakterilerin virüs enfeksiyonundan nasıl korunduğunu araştırırken keşfedilmişlerdir.⁵ CRISPR iki bileşenden oluşur.İlki, birbirini tekrar eden DNA dizilimlerinin ufak parçalarıdır ve bunlara ‘’Düzenli aralıklarla bölünmüş palindromik tekrar kümeleri’’ (Clustered regularly interspaced short palindromic repeats) yada kısaca CRISPR denilmektedir.İkincisi ise Cas yani CRISPR bağlantılı proteinlerdir.⁶ Bunlar DNA’yı moleküler bir makas gibi keserler.Bir virüs, bakteriyi enfenkte ettiğinde Cas proteinleri virüs DNA’sının bir bölümünü kesip çıkarır ve bakterinin CRISPR bölgesine dikerek enfeksiyonun kimyasal bir fotoğrafını çeker.Sonra bu virüs kodları RNA parçalarına kopyalanır.Bu RNA Cas9 denilen özel bir proteine bağlanır.Oluşan bu kompleks bir gözcü gibi davranır ve DNA’ya yapışıp virüs DNA’sı için bir eşleşme arar.Virüs tekrar işgal ederse bu gözcü bileşik onu tanır ve Cas9 virüs DNA’sını keser.⁷ Çoğu bakterinin benzer bir savunma mekanizması vardır.Fakat 2012’de bilim insanları CRISPR’ı yalnızca virüs DNA’sını değil ökaryotik hücrelerdeki DNA’yı hedef alması için yönlendirmeyi başardılar.⁸ Doğru araçlarla bu viral bağışıklık sistemi, yetenekli bir gen düzenleme aracı olma potansiyeline sahip görünmektedir.

3.Genom Düzenleme Aracı Olarak CRISPR-Cas9 Nasıl Çalışıyor?

Düzenlemek istenilen genle eşleşecek bir ‘’kılavuz’’ RNA tasarlanır bu RNA Cas9’a bağlanması sağlanır.Klavuz RNA Cas9’u hedef gene yönlendirir ve Cas9 DNA’yı gösterilen yerden keser.Bu şekilde tasarlanmış klavuz RNA’nın kısa bir parçası Cas9’a eklenerek teorik olarak genomdaki her gen düzenlenebilir.DNA’sı kesildikten sonra hücre bunu onarmaya çalışır.Nükleaz denilen proteinler genellikle kırık uçları kırpıp yeniden bir araya getirirler.Fakat non-homolog uç birleştirme denilen onarım süreci hatalara yatkındır ve fazla yada eksik baz eşleşmelerine neden olabilmektedir.Sonuç olarak tamir edilen gen genelde kullanılamaz ve kapatılır.Ancak bilim insanları CRISPR karışımına ayrı bir DNA dizisi taslağı eklediklerinde hücre proteinleri, homoloji güdümlü onarım denilen bir DNA onarım sürecini gerçekleştirir. Bu DNA taslağı, onarım sürecini yönlendirmek,kusurlu geni onarmak veya tamamen yeni bir DNA sekansı için şablon olarak kullanılır.⁷

4.CRISPR-Cas9 Uygulamaları

CRISPR-Cas9 sistemi, Cas9 proteini ve uygun kılavuz RNA’yı hücreye sokarak herhangi bir genomun DNA’sını istenen herhangi bir yerde kesebilme kabiliyeti nedeniyle birçok potansiyel uygulamaya sahiptir.⁹ CRISPR-Cas9 sistemi, biyolojide ve hastalıklarda hedef genlerin fonksiyonunun aydınlatılmasını kolaylaştıran birçok organizma tipinde genom düzenleme ve gen düzenleme yeteneğine sahiptir. Bakteriler, bitkiler, böcekler, balıklar, sürüngenler, kuşlar ve memeliler dahil olmak üzere birçok organizmada etkili genom düzenlemesi gösterilmiştir.¹⁰ CRISPR-Cas9, belirli genleri hedeflemek, etkinleştirmek veya susturmak için belirli transkripsiyon faktörlerini programlamak üzere değiştirilebilir.¹¹

CRISPR-Cas9 ayrıca, mahsul kalitesini iyileştiren veya hastalık direncini getiren bitkilerdeki genomik değişiklikleri indüklemek için verimli bir şekilde kullanılmıştır.¹²

CRISPR-Cas9 sisteminin potansiyel uygulama alanlarında birisi de ‘’gen sürücüsü’’(gen drive) olarak bilinen teknolojidir. Gen sürücüsü, belirli bir alel için % 50 olasılıkla yavrulara kalıtılma olasılığını değiştirerek, bir popülasyon boyunca belirli bir geni çoğaltan genetik mühendisliği teknolojisidir.¹³ Bu özelliği ile gen sürücüleri, tarımda böcek ve yabancı otlarda zararlı istilacı türlerin, ters pestisit ve herbisit direncinin kontrol edilmesi veya hastalığın yayılmasını önlemek için kullanılabilir.¹⁴ Gen sürücüleri kullanarak, araştırmacılar laboratuarda sıtma parazitlerini barındırmayan sivrisinekler üretebilir ve bu sivrisineklerin doğaya salınması ile sıtma ile mücadele edilebilir.¹⁵

CRISPR-Cas9 temelli genom düzenleme, endojen hastalığa neden olan genleri susturarak, hastalıklara neden olan mutasyonları düzelterek veya koruyucu fonksiyonlarla yeni genler ekleyerek hastalıkları tedavi etme potansiyeline sahiptir.^{16 17}

CRIPR-Cas9 ile insan DNA’sını değiştirmek de mümkündür.25 Kasım 2018 tarihinde, Çin Halk Cumhuriyeti Bilim ve Teknoloji Güney Üniversitesi’nden Dr. He Jiankui, CRISPR-Cas9 temelli genom düzenleme yöntemini kullanarak genetiği değiştirilmiş ilk bebeklerin, Lulu ve Nana’nın doğduğunu açıklamıştı.¹⁸

5.CRISPR-Cas9 Sisteminin Teknik Sorunları

CRISPR-Cas9 tekniğinin uygulanması, zararlı olabilecek hedef dışı mutasyonlara neden olabilmektedir.Bu nedenle iyi tasarlanmış klavuz RNA’ların kullanımı büyük önem taşımaktadır.^{19 20}

Bir diğer problem ise, büyük genomların, amaçlanan hedef DNA sekansı ile aynı veya oldukça homolog olan birden fazla DNA sekansı içerebilmesidir. CRISPR-Cas9, istenmeyen bu dizileri de tanıyarak kesip değiştirebilir.²¹

CRISPR-Cas9 genom düzenleme sistemini büyük vaatlerine rağmen, insan hastalar için başarılı uygulamalarından önce hala bazı zorlukların giderilmesi gerekmektedir. Bu konuda en büyük zorluk, sistemin insan vücudundaki hedef hücrelere güvenli ve verimli bir şekilde iletilmesidir.²²

6.CRISPR-Cas9 Uygulamalarının Neden Olduğu Etik Sorunlar

Her yeni teknolojide olduğu gibi CRISPR-Cas9 sisteminde de en önemli etik soru, faydasının zararından fazla olup olmadığı konusudur. Genom düzenlemesinde etkili bir araç olması nedeniyle risklere daha fazla dikkat edilmelidir çünkü insanlığı ve bütün bir ekosistemi kökten değiştirme potansiyeline sahiptir.

CRISPR-Cas9 tekniğine dayanan RNA güdümlü gen sürücülerin kullanıldığı deneylerde, hedef etkileri göz önünde bulundurarak özgüllüğün araştırılması gereklidir. Gen sürücü ile modifiye edilmiş canlılarda, hedef dışı mutasyon olasılığı devam etmekte ve her nesil artırabilir görünmektedir. Doğada, genlerin yakın türlere aktarılma olasılığı olduğu gibi, CRISPR ile değiştirilmiş canlılarda bulunan sekansların da transfer edilme riski vardır.Ayrıca bir ülke hastalıkla mücadele için gen sürüsü kullanmaya karar verirse bu çevresindeki ve hatta dünyadaki bütün ülkeleri etkileyebilir, çünkü canlıların siyasi sınırları yoktur.¹⁴ Gen sürücüsü özelliğinin hedef tür ile dağılımının kontrol edilmesi zor olabileceği gibi aynı zamanda hedeflenen tüm popülasyonun ortadan kalkması, ekosistem dengesinde ciddi sonuçlar doğurabilir.Ekosistemde eksilecek böyle bir türün ekolojik etkilerinin iyi hesaplanması gereklidir.²³

CRISPR-Cas9 sisteminin mevcut DNA sekanslarını hassas bir şekilde düzenleme yeteneği, daha doğru değişiklikler yapılmasını sağlamakta ancak düzenleyici kurumların genetiği değiştirilmiş bir organizmayı ayırt etmelerini de zorlaşmaktadır. ABD’deki North Carolina State Üniversitesi’nde bilim politikasını üzerinde çalışan Jennifer Kuzma,gen düzenleme ile elde edilen mühendislik ürünlerini gerçekten izleme yeteneğinin azaldığını belirtmektedir.Ayrıca Kuzma “Bir şeyin doğal olarak mı yoksa genom düzenleme araçlarıyla mı mutasyona uğramış olduğunu saptamak zor olacaktır.” ifadelerini kullanmaktadır.²⁴

Bir başka tartışmalı konu ise patentlerin düzenlenmesidir, çünkü konu biyoteknoloji şirketleri olduğunda ekonomik çıkarlar söz konusudur. Transgenik organizmaların endüstriyel kullanımları uzun yıllardır patentlidir, ayrıca insan gen sekansları klinik kullanım için patentlenmiştir. Bununla birlikte, patent alma süreci genelde hukuki davaları da beraberinde getirmektedir. Zaten, biyoteknoloji şirketleri arasında, insanlarda terapötik kullanım için CRISPR-Cas9’u patentleme konusunda tartışmalar ve davalar devam etmektedir.^{25 26} Patent almak, bir yandan biyoteknoloji şirketlerine çok fazla güç vererek kar üzerinde durulan etik sorunları gündeme getirirken, diğer yandan patent almak sektörün düzenlenmesine yardımcı olabilir.

CRISPR-Cas9 genom düzenleme sisteminin yarattığı en büyük etik kaygılardan biri, insan embriyoları üzerinde yapılması olası olan uygulamalardır.Çünkü bu şekilde bir gen düzenlemesinde etkilenen sadece embriyo olmayacaktır, onun genlerini aktaracağı kuşaklar da bu gen düzenlemesinin sonuçlarında etkileneceklerdir.Bu nedenle CRISPR-Cas9 tekniği, mutasyonlar ve yan etkilere neden olabilir, öngörülemeyen değişiklikler gelecek nesillere aktarılabilir.²⁷

İnsan genlerini değiştirme olasılığı ile beraber, bazı bilim adamları, insan germline için CRISPR-Cas9’u uygulama konusunda bir moratoryuma çağrısı yapmaktadır. Bu bilim adamları, somatik hücrelerde CRISPR ile ilgili temel araştırmaları desteklemekte, ancak CRISPR-Cas9 sisteminin insanlarda kalıtsal değişiklikler yapmak için yeterince gelişmediğini düşünen bilim insanları da bulunmaktadır.²⁸

Bununla beraber genom düzenleme, genetik hastalıkları önlemek için klinik uygulamalara izin verecek kadar yeterli güvenlik seviyesine ulaştığında, sosyal, yasal ve etik sonuçları ve germline olarak yapılan genom düzenlemesinin kötüye kullanımını önlemek için düzenleyici normların gerekliliği göz önünde bulundurularak daha fazla tartışmaya ihtiyaç duyulacaktır.

Tartışılması gereken bir başka etik konu da terapötik olmayan genom düzenleme uygulamalarıdır.CRISPR-Cas9 sisteminin germline düzenlemeler için kullanımı yasaklanmış olsa da, somatik hücrelerdeki gen düzenlenmesi ile sporcularda performans artışı, madde bağımlılarında etken maddeye olan ihtiyacı azaltılması yada şiddet suçlarından ceza alan kişilerin şiddete olan meyilleri azaltılabilir.

Ayrıca çalışma odağı bilimsel araştırmalar olmayan bazı insanlar CRISPR-Cas9 sisteminin sağladığı avantajlar ile geçmişte görülen öjenik yaklaşımların yeniden hortlamasına neden olabilirler.

Gelecekte CRISPR-Cas9 sisteminin yaygınlaşması sayesinde, doğacak bebeklerin ebeveynleri tarafından tasarlanabildiği bir dönemde ortaya pek çok sosyal ve ekonomik sorunların çıkması olasıdır.Böyle bir teknoloji çok yüksek olasılıkla önce zenginler tarafından kullanılacaktır.Genetik açıdan hastalığı bulunmayan daha zeki ve zengin bir insan popülasyonu toplumda kutuplaşmayı arttırabilir.Dahası genetiği değiştirilmiş bebeklerin sağlık masraflarının az olması sebebiyle devletler vatandaşlarını genetiği değiştirilmiş bebek sahibi olmaları konusunda da zorlayabilirler.

7.Sonuç ve Tartışma

CRISPR-Cas9 genom düzenleme teknolojisi genetik hastalıkların tedavisinde, hastalığa neden olabilecek genlerin düzenlenmesinde, genoma yerleşebilen viral patojenlerin gelecek kuşaklara aktarımının engellenmesinde, hastalık yapan genlerin knock-out ile susturulmasında,insan ve tarım için zararlı olan canlılar ile mücadelede,biyoçeşitliliğin korunması ve artırılmasında, genom-proteom ilişkilerinin aydınlatılmasında ve pek çok alanda yapılacak araştırmalar için etkili bir araç olma potansiyele sahiptir.

Bununla beraber insan germline mühendisliğinin kullanımı hakkındaki görüşler büyük ölçüde değişmektedir. Bazı bilim adamları teknolojinin hızlı gelişimini desteklerken, diğerleri öngörülebilir gelecek için yasaklanmasını tavsiye etmektedir. 1997’de binlerce biyolog ve doktor ABD’de insan klonlaması teknolojisinin güvenliğini test etmek üzerine beş yıllık gönüllü bir moratoryum imzalamıştır.²⁹ Bu moratoryumun benzeri CRISPR-Cas9 için de düşünülebilir.Ancak kapsamlı bir yasağın gelecekteki tedavilere yol açabilecek araştırmaları önleyebileceği de göz önünde bulundurulmalıdır.Ayrıca CRISPR-Cas9 teknolojisinin yaygın erişilebilirliği ve kullanım kolaylığı göz önüne alındığında bu tür bir yasaklamanın pratikte çok etkin olarak uygulanması da zor görünmektedir.³⁰

Her yeni teknolojide olacağı gibi CRISPR-Cas9 genom düzenleme teknolojisi de birçok görüş ayrılığına neden olmaktadır ve buda gayet normaldir.Şu an için somatik hücreler üzerinde genom düzenlemeleri  yapılıyor olsa da, ileride bu teknoloji insan genom mühendisliğinde germline düzenlemeler için kullanılması çok yüksek bir olasılıktır.Bu da CRISPR-Cas9 teknolojisini potansiyel olarak türümüzün evrimini ve geleceğini etkileyecek bir araç haline getirmektedir.Bu nedenle CRISPR-Cas9 teknolojisini kullanmadan önce, karşılaşılacak risklerin ve sorunların, tartışmasını ve irdelemesini yapmak en öncelikli etik konusu olmalıdır.

Nobel Kazandıran Gen Düzenleme tekniği CRISPR Yazan: Şinasi AYGÜN

8.Kaynakça

1. Huang Z, Tomitaka A, Raymond A, Nair M. Current application of CRISPR/Cas9 gene-editing technique to eradication of HIV/AIDS. Gene Ther. 2017;24(7):377-384. doi:10.1038/gt.2017.35
2. Pruett-Miller SM. Chromosomal mutagenesis: Second edition. Chromosom Mutagen Second Ed. 2014;1239:1-383. doi:10.1007/978-1-4939-1862-1
3. Hundleby PAC, Harwood WA. Impacts of the EU GMO regulatory framework for plant genome editing. Food Energy Secur. 2019;8(2):1-8. doi:10.1002/fes3.161
4. Boyaval P, Moineau S, Romero D a, Horvath P. Against Viruses in Prokaryotes. Science (80- ). 2007;315(March):1709-1712. doi:10.1126/science.1138140
5. Marraffini L a. CRISPR interference. Science (80- ). 2009;322(5909):1843-1845. doi:10.1126/science.1165771.CRISPR
6. Jansen R, Van Embden JDA, Gaastra W, Schouls LM. Identification of genes that are associated with DNA repeats in prokaryotes. Mol Microbiol. 2002;43(6):1565-1575. doi:10.1046/j.1365-2958.2002.02839.x
7. Doudna JA, Charpentier E. The new frontier of genome engineering with CRISPR-Cas9. Science (80- ). 2014;346(6213). doi:10.1126/science.1258096
8. Jinek M, Chylinski K, Fonfara I, Hauer M, Doudna JA, Charpentier E. A programmable dual-RNA-guided DNA endonuclease in adaptive bacterial immunity. Science (80- ). 2012;337(6096):816-821. doi:10.1126/science.1225829
9. Zhu LJ. Overview of guide RNA design tools for CRISPR-Cas9 genome editing technology. Front Biol (Beijing). 2015;10(4):289-296. doi:10.1007/s11515-015-1366-y
10. Chen L, Tang L, Xiang H, et al. Advances in genome editing technology and its promising application in evolutionary and ecological studies. Gigascience. 2014;3(1):1-10. doi:10.1186/2047-217X-3-24
11. Matthew H Larson, Luke A, Gilbert, Xiaowo Wang, Wendell A Lim JS, Weissman LSQ. CRISPR interference (CRISPRi) for sequence-specific control of gene expression. Nat Protoc. 2013. doi:doi:10.1038/nprot.2013.132.
12. Mao Y, Zhang H, Xu N, Zhang B, Gou F, Zhu JK. Application of the CRISPR-Cas system for efficient genome engineering in plants. Mol Plant. 2013;6(6):2008-2011. doi:10.1093/mp/sst121
13. Champer J, Buchman A, Akbari OS. Cheating evolution: Engineering gene drives to manipulate the fate of wild populations. Nat Rev Genet. 2016;17(3):146-159. doi:10.1038/nrg.2015.34
14. Esvelt KM, Smidler AL, Catteruccia F, Church GM. Concerning RNA-guided gene drives for the alteration of wild populations. Elife. 2014;3(July2014):1-21. doi:10.7554/eLife.03401
15. Hammond A, Galizi R, Kyrou K, et al. A CRISPR-Cas9 gene drive system targeting female reproduction in the malaria mosquito vector Anopheles gambiae. Nat Biotechnol. 2016;34(1):78-83. doi:10.1038/nbt.3439
16. Rath D, Amlinger L, Rath A, Lundgren M. The CRISPR-Cas immune system: Biology, mechanisms and applications. Biochimie. 2015;117:119-128. doi:10.1016/j.biochi.2015.03.025
17. Wright A V., Nuñez JK, Doudna JA. Biology and Applications of CRISPR Systems: Harnessing Nature’s Toolbox for Genome Engineering. Cell. 2016;164(1-2):29-44. doi:10.1016/j.cell.2015.12.035
18. Knoppers BM, Kleiderman E. “CRISPR babies”: What does this mean for science and Canada? Cmaj. 2019;191(4):E91-E92. doi:10.1503/cmaj.181657
19. Doench JG, Fusi N, Sullender M, et al. Optimized sgRNA design to maximize activity and minimize off-target effects of CRISPR-Cas9. Nat Biotechnol. 2016;34(2):184-191. doi:10.1038/nbt.3437
20. Bannikov A V., Lavrov A V. CRISPR/CAS9, the king of genome editing tools. Mol Biol. 2017;51(4):514-525. doi:10.1134/S0026893317040033
21. Yanfang Fu, Jennifer A. Foden, Cyd Khayter MLM. High frequency off-target mutagenesis induced by CRISPR-Cas nucleases in human cells. Nat Biotechnol. 2013. doi:doi:10.1038/nbt.2623.
22. Liu C, Zhang L, Liu H, Cheng K. Delivery strategies of the CRISPR-Cas9 gene-editing system for therapeutic applications. J Control Release. 2017;266(September):17-26. doi:10.1016/j.jconrel.2017.09.012
23. Oye KA, Esvelt K, Appleton E, et al. Regulating gene drives. Science (80- ). 2014;345(6197):626-628. doi:10.1126/science.1254287
24. Ledford H. CRISPR,The disruptors. Nature. 2015;522:21-24.
25. Starling S. In the news: CRISPR patent results. Nat Rev Microbiol. 2017;15(4):194. doi:10.1038/nrmicro.2017.21
26. Ledford H. Court rules on CRISPR. Nature. 2017;542:401.
27. Bosley KS, Botchan M, Bredenoord AL, et al. CRISPR germline engineering – The community speaks. Nat Biotechnol. 2015;33(5):478-486. doi:10.1038/nbt.3227
28. Lanphier E, Urnov F. Don’t edit the human germ line. Nature. 2015;519:410-411.
29. Wadman M. US biologists adopt cloning moratorium. Nature. 1997;389(6649):319. doi:10.1038/38562
30. Doudna J. Embryo editing needs scrutiny. Nat Outlook Genome Ed. 2015:2015.

YouTube Kanalımız

Nobel Kazandıran Gen Düzenleme tekniği CRISPR